«قَدْر» کلمه‌ای عربی به معنای اندازه، تقدیر و سرنوشت است. دربارهٔ اینکه چرا این شب را «شب قدر» نامیده‌اند، دلایلی ذکر شده است که برخی از آنها عبارتند از:

• از نظر عده‌ای همچونعلامه طباطبایی، چون مقدرات انسان‌ها و اندازه و تقدیر رویدادهای یک سال، در این شب تعیین می‌شود، آن را شب قدر می‌نامند. آیت الله مکارم شیرازی این نظر را هماهنگ با روایات و معروف‌تر و بهتر دانسته است.
• اگر کسی این شب رااحیا بدارد، صاحب قدر و منزلت می‌شود.
• علت نامگذاری، قدر و شرافت والای این شب است.
• چون شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل شود.

از شب قدر به نام‌های «لیلةالعظمه» و «لیلةالشرف» نیز یاد شده است.

جایگاه و اهمیت

شب قدر برترین و مهم‌ترین شب سال در فرهنگ اسلامی به شمار می‌رود. بنابر روایتی از پیامبر(ص)، شب قدر از موهبت‌های خدا بر مسلمانان است و هیچ‌یک از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبوده‌اند. در قرآن کریم، سوره‌ای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام (سوره قدر) خوانده شده است. در این سوره، ارزش شب قدر بیشتر از هزار ماه دانسته شده است.. آیات یکم تا ششم سوره دخان نیز به اهمیت و رخدادهای شب قدر می‌پردازد.در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که بهترین ماه، رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است. همچنین از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که شب قدر، سَروَر شب‌هاست. در حدیثی از امام صادق(ع)، شب قدر آغاز سال (رأس السنة) معرفی شده است^[۱۵] که شاید منظور آغاز سال معنوی و عبادی باشد و شاید منظور مشخص شدن مقدرات یک ساله انسان باشد. بنابر منابع روایی و فقهی، روز قدر نیز همانند شب قدر، گرانقدر و با فضیلت است. وقوع برخی حوادث همانند ضربت خوردن امام علی(ع) در شب نوزدهم و شهادت او در شب ۲۱ رمضان، بر اهمیت این شب‌ها، نزد شیعیان افزوده است و آنان در این شب‌ها در کنار اهتمام به اعمال مستحب مخصوص این شب‌ها، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.در برخی از روایات آمده است که فاطمه(س) سِرّ شب قدر است و هر کس فاطمه(س) را به صورت کامل بشناسد، شب قدر را درک کرده است.

نزول قرآن

آیه اول سوره قدر و آیه سوم سوره دخان، بیانگر نزول قرآن در شب قدر است. محمد عبده معتقد است آغاز نزول تدریجی قرآن در ماه رمضان بوده است اما بیشتر مفسران معتقدند در این شب، قرآن به صورت یکباره از لوح محفوظ به بیت المعمور یا قلب پیامبر(ص) نازل شده که به آن، نزول دفعی یا نزول اجمالی قرآن می‌گویند.

تقدیر امور

امام باقر(ع) در توضیح آیه چهار سوره دخانمی‌گوید هر ساله در این شب، تقدیر سال آینده هر انسانی نوشته می‌شود.بر همین اساس در برخی از روایات، شب قدر به عنوان ابتدای سال دانسته شده است. علامه طباطبایی می‌گوید: «مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند در این شب، اموری از قبیل زندگی، مرگ، روزی، سعادت و شقاوت انسان‌ها را مشخص می‌سازد». بر پایه برخی از روایات، ولایت امام علی(ع) و سایر اهل‌بیت(ع) نیز در همین شب، مقدر و امضاء گردیده است.

آمرزش گناهان

بنا بر پاره‌ای ازروایات در ماه رمضان شیاطین به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مؤمنان باز می‌شوند. پیامبر (ص) پس از نقل این سخن سه مرتبه فرمود در این ماه شب قدر است که از هزار ماه بهتر است ومحروم (حقیقی) کسی است که از شب قدر محروم گردد. از پیامبر (ص) روایت شده است: «هر کس شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده می‌شود».

نزول فرشتگان

بر اساس آیات سوره قدر، فرشتگان و روح در شب قدر بر زمین فرود می‌آیندو طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام می‌روند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ می‌کنند امام باقر (ع) در این باره گفته است: «در این شب، فرشتگان به دور ما طواف می‌کنند و ما بدین‌گونه متوجه شب قدر می‌شویم».در روایات دیگری به شیعیان توصیه شده که از این مسئله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند.

زمان

در مورد اینکه شب قدر کدام یک از شب‌های سال است، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.

دیدگاه شیعه: مفسران شیعه با استناد به ظاهر آیات سوره قدر معتقدند شب قدر اختصاص به شب نزول قرآن در عصر پیامبر (ص) ندارد، بلکه هر سال تکرار می‌شود. روایات بسیاری نیز که به عقیده برخیدر حد تواتر است، این مطلب را تأیید می‌کند. با این حال، زمان دقیق شب قدر معلوم نیست و در آیات و روایات، تصریحی به اینکه شب قدر کدام‌یک از شب‌های سال است، وجود ندارد. ولی روایات بسیاری تأکید می‌کند که شب قدر در ماه رمضان واقع شده است.به گفته علامه مجلسی، شب قدر از نظر علمای امامیه منحصر در یکی از شب‌های ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان است و روایات نیز در این باره فراوان است. شیخ صدوق گفته است که اساتید ما اتفاق نظر دارند که شب قدر، شب ۲۳ رمضان است. به گفته ملافتح الله کاشانی در کتاب منهج الصادقین نیز از نظر بیشتر علمای امامیه، شب قدر، شب ۲۳ رمضان است. گفته شده احادیث متعددینیز در تعیین شب ۲۳ به عنوان شب قدر نقل شده است. بنابر برخی روایات، شب نوزدهم تقدیرها نوشته می‌شود و در شب بیست و یکم، إبرام (قطعی) می‌گردد در شب بیست و سوم امضای نهایی اتفاق می‌افتد. شب ۲۷رمضان و شب نیمه شعبان هم دو احتمال دیگر برای شب قدر است.

لیلة الجُهَنی: یکی از شب‌هایی که احتمال دارد شب قدر باشد و شب زنده‌داری و احیاء آن در روایات مورد تأکید قرار گرفته، شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است، و به جهت روایتی به شب جهنی شهرت یافته است عبد الله بن بکیر، از زراره، از امام باقر یا صادق (ع) روایت کرده است: از آن امام درباره شب‌هایی از ماه رمضان که غسل در آنها مستحب است، سؤال کردم، امام فرمود: شب نوزدهم، شب بیست و یکم و شب بیست و سوّم و فرمود: شب بیست و سوّم شب «جُهَنی» است، و حکایتش چنین است که فردی به نام جهنی (عبدالله انیس انصاری) به رسول خدا (ص) گفت که: منزل من از مدینه دور است، پس شبی را به من بفرمای تا به آن‌جا بیایم، پیامبر (ص) به او فرمود تا در شب بیست و سوّم به مدینه بیاید. حکایت و جریان شب جهنی نیز اینگونه نیز روایت شده که شخصی به نام عبدالله بن انیس انصاری که اهل جُهَنه بود خدمت پیامبر خدا (ص) رسید و عرض کرد: خانه من دور از مدینه است و شتران و گوسفندان و غلامانی دارم، دوست دارم فرمان دهید شبی از ماه رمضان را به مدینه و مسجدالنبی بیایم و عبادت کنم. پیامبر (ص) او را نزدیک خود خوانده و در گوش او چیزی فرمودند و او از آن زمان به بعد، هر سال شب بیست و سوم رمضان به مدینه می‌آمد و سراسر شب در مسجدالنبی عبادت می‌کرد و صبح می‌رفت، پس از این گفت و گو و مشاهده رفتار عبدالله انیس انصاری در شب بیست و سوم، این شب «شب جهنی» نامیده شد و لیلة الجهنی نامی برای شب قدر گردید، به گونه‌ای که اصحاب امامان از زمان شب جهنی می‌پرسیده‌اند. ابوبصیر گفته است، از امام صادق (ع) پرسیدم: جانم فدای شما! شب بیست و سوم لیلة الجهنی است؟ امام پاسخ دادند: «این گونه گفته می‌شود!» امام صادق (ع) فرموده‌اند: «شب بیست و سوم از ماه رمضان، شب جُهَنی است که در آن بر اساس حکمت الهی هر امری تدبیر و جدا می‌گردد و در آن بلاها و مرگ‌ها و عمرها و روزی‌ها و قضاهای الهی و تمام آنچه خداوند تا چنان شبی در سال آینده پدیدمی‌آورد، ثبت می‌شود؛ پس خوشا به حال بنده‌ای که این شب را با رکوع و سجود احیاء دارد.

دیدگاه اهل سنت: بیشتر اهل سنت به استناد حدیثی نبوی معتقدند شب قدر یکی از ده شب آخر ماه رمضان است. به گفته علامه طباطبایی، معروف میان اهل سنت این است که شب قدر، شب ۲۷ رمضان است. برخی از اهل سنت نیز معتقدند شب قدر تنها در زمان زندگی حضرت محمد(ص) هر ساله تکرار می‌شد؛ اما پس از آن دیگر شب قدری نیست. به گفته برخی دیگر، شب قدر یک شب مشخص در سال نیست و در هر سال شبی نامعلوم است. این عده معتقدند شب قدر، در سال بعثت، در ماه رمضان بوده ولی در سال‌های دیگر ممکن است در ماه‌های دیگر باشد.

تفاوت افق‌ها و تعیین شب قدر فقط یکی از شب‌های هر سال، شب قدر است اما مختلف بودن افق کشورها (مانند افق ایران و عربستان) باعث می‌شود که زمان آغاز ماه رمضان در مناطق مختلف، فرق داشته باشد و به تبع آن، زمان شب‌های ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان نیز مختلف باشد. فقها دربارهٔ این تعارض می‌گویند، تفاوت افق کشورها دلیل بر تعدد شب قدر نیست و مردم هر یک از مناطق جهان باید شب قدر و سایر زمان‌های مقدس مانند عید فطر یا عید قربان را طبق افق خودشان تعیین کنند. بر اساس دیدگاه آیت الله مکارم، شب، همان سایه نیمی از کره زمین بر نیمه دیگر آن است و این سایه همراه گردش زمین در حرکت بوده و یک دوره کامل آن، ۲۴ ساعت طول می‌کشد؛ بنابراین ممکن است شب قدر، یک دور کامل از حرکت وضعی زمین به دور خویش باشد؛ یعنی مدت ۲۴ ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار می‌دهد. پس شب قدر از یک منطقه شروع می‌شود و تا ۲۴ ساعت ادامه دارد و همه کره زمین شب قدر را درک می‌کنند.

سیره معصومان

در حدیثی از امام علی (ع) آمده است که پیامبر(ص) در دهه سوم ماه رمضان، رختخوابش را جمع می‌کرد و برای اعتکاف به مسجد می‌رفت و با وجود آنکه مسجد مدینه سقف نداشت، حتی در زمان بارندگی نیز مسجد را ترک نمی‌کرد. همچنین نقل شده است که پیامبر (ص) در شب‌های قدر بیدار بود و به صورت افراد خواب‌آلود نیز آب می‌پاشید.

روش فاطمه(س) این بود که شب قدر را تا صبح به عبادت می‌پرداخت و فرزندان و خانواده خود را نیز به بیدار ماندن و عبادت وادار می‌کرد و مشکل خواب آنها را با کمتر غذا خوردن و خوابیدن در روز برطرف می‌نمود. معصومان (ع) در شب‌های قدر، حضور در مسجد و شب‌زنده‌داری را ترک نمی‌کردند؛بر اساس روایتی، امام صادق(ع) در یکی از شب‌های قدر به شدت مریض بود، با این حال از اطرافیانش خواست او را به مسجد ببرند تا در آنجا عبادت کند.

اعمال شب‌های قدر

اعمال شب‌های قدر دو نوع است:

• اعمالی که در هر سه شب انجام می‌شود و به اعمال مشترک معروف است.
• اعمالی که مخصوص هر یک از شب‌هاینوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است.

آیین‌ها و مناسک

شیعیان هر ساله در مساجد، تکیه‌ها، حرم امامان یا امامزادگان، حسینیه‌ها یا خانه‌های خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا می‌آورند و از شب تا سحرگاه به احیا (شب‌زنده‌داری) و عبادت می‌پردازند. برگزاری مجالس سخنرانی علمای دینی، اقامه نماز جماعت، خواندن دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و دعای قرآن به سر به صورت دسته‌جمعی نیز از مهم‌ترین اعمالی است که در این شب‌ها به صورت عمومی انجام می‌گردد. افطاری دادن، سحری دادن، ادای نذر و خیرات برای درگذشتگان، اطعام فقرا و آزاد کردن زندانیان نیز از آیین‌های جانبی این شب است. به دلیل وقوع شهادت امام علی (ع) در دهه سوم ماه رمضان، شیعیان در این شب‌ها به سوگواری می‌پردازند. در فرهنگ بعضی از شهرهای ایران، در شب ۲۷ رمضان که شب قصاص قاتل امام علی(ع)، ابن ملجم مرادی است، بیشتر مردم آن شهر «کله‌پاچه» می‌خورند و بر قاتل امام علی(ع) لعنت می‌فرستند