شب قَدر یا لَیلَةُ القَدر شب نزول قرآن و مقدّر شدن امور یکساله انسانهاست. قرآن در سورههای قدر و دخان از این شب سخن میگوید. براساس آیات قرآن و روایات، ارزش شب قدر بیش از هزار ماه است. این شب بافضیلتترین شبِ سال و شب رحمت الهی و آمرزش گناهان است و در آن، فرشتگان به زمین میآیند و بنابر برخی از احادیث شیعه، مقدرات سال آینده بندگان را بر امام عرضه میکنند.زمان دقیق شب قدر، روشن نیست؛ ولی بر اساس بسیاری از روایات، در ماه رمضان واقع شده و به احتمال زیاد یکی از شبهای ۱۹، ۲۱ و یا ۲۳ این ماه است. شیعیان بر شب ۲۳ رمضان و اهل سنت بر شب ۲۷ رمضان تاکید بیشتری دارند.شیعیان در این شبها با الگوگیری از معصومین(ع)، به شبزندهداری، خواندن قرآن، دعا و عبادت در این شب میپردازند. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع) در این شبها نیز به اهمیت آن نزد شیعیان افزوده و سوگواری برای آن امام با آیینهای شب قدر همراه شده است.
نامگذاری «قَدْر» کلمهای عربی به معنای اندازه، تقدیر و سرنوشت است. درباره اینکه چرا این شب را «شب قدر» نامیدهاند، دلایلی ذکر شده است که برخی از آنها عبارتند از: از نظر عدهای همچون علامه طباطبایی، چون مقدرات انسانها و اندازه و تقدیر رویدادهای یک سال، در این شب تعیین میشود، آن را شب قدر مینامند. آیت الله مکارم شیرازی این نظر را هماهنگ با روایات و معروفتر و بهتر دانسته است. اگر کسی این شب را احیا بدارد، صاحب قدر و منزلت میشود. علت نامگذاری، قدر و شرافت والای این شب است. چون شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل شود. از شب قدر به نامهای «لیلةالعظمه» و «لیلةالشرف» نیز یاد شده است. جایگاه و اهمیت شب قدر برترین و مهمترین شب سال در فرهنگ اسلامی است. بنابر روایتی از پیامبر(ص)، شب قدر از موهبتهای خدا بر مسلمانان است و هیچیک از امتهای پیشین از این موهبت برخوردار نبودهاند. در قرآن کریم، سورهای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام (سوره قدر) خوانده شده است. در این سوره، ارزش شب قدر بیشتر از هزار ماه دانسته شده است. آیات یکم تا ششم سوره دخان نیز به اهمیت و رخدادهای شب قدر میپردازد. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که بهترین ماه، رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است. همچنین از پیامبر(ص) نقل کردهاند که شب قدر، سَروَر شبهاست. در روایتی از امام صادق(ع) شب قدر آغاز سال(رأس السنة) معرفی شده است که شاید منظور آغاز سال معنوی و عبادی باشد وشاید منظور مشخص شدن مقدرات یک ساله انسان باشد. بنابر منابع روایی و فقهی، روزهای قدر نیز همانند شبهای آن گرانقدر و با فضیلتاند. وقوع برخی حوادث همانند ضربت خوردن امام علی(ع) در شب نوزدهم و شهادت او در شب ۲۱ رمضان، بر اهمیت این شبها، نزد شیعیان افزوده است و آنان در این شبها در کنار اهتمام به اعمال مستحب مخصوص این شبها، برای آن امام نیز سوگواری میکنند. در برخی از روایات آمده است که فاطمه(س) سِرّ شب قدر است و هر کس فاطمه(س) را به صورت کامل بشناسد، شب قدر را درک کرده است. نزول قرآن آیه اول سوره قدر و آیه سوم سوره دخان، بیانگر نزول قرآن در شب قدر است. محمد عبده معتقد است آغاز نزول تدریجی قرآن در ماه رمضان بوده است؛ اما بیشتر مفسران معتقدند در این شب، قرآن به صورت یکباره از لوح محفوظ به بیت المعمور یا قلب پیامبر(ص) نازل شده که به آن، نزول دفعی یا نزول اجمالی قرآن میگویند. تقدیر امور امام باقر(ع) در توضیح آیه چهار سوره دخان میگوید هر ساله در این شب، تقدیر سال آینده هر انسانی نوشته میشودبر همین اساس در برخی از روایات، شب قدر به عنوان ابتدای سال دانسته شده است. علامه طباطبایی میگوید: «مراد از قدر، تقدیر و اندازهگیری است و خداوند در این شب، اموری از قبیل زندگی، مرگ، روزی، سعادت و شقاوت انسانها را مشخص میسازد». بر پایه برخی از روایات، ولایت امام علی(ع) و سایر اهلبیت(ع) نیز در همین شب، مقدر و امضاء گردیده است. آمرزش گناهان بنا بر منابع اسلامی، شب قدر شب ویژه رحمت الهی و آمرزش گناهان است و شیطان در این شب به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مؤمنان باز میشوند.] از پیامبر(ص) روایت شده است: «هر کس شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده میشود». نزول فرشتگان بر اساس آیات سوره قدر، فرشتگان و روح در شب قدر بر زمین فرود میآیند و طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام میروند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ میکنند. امام باقر(ع) در این باره گفته است: «در این شب، فرشتگان به دور ما طواف میکنند و ما بدینگونه متوجه شب قدر میشویم».در روایات دیگری به شیعیان توصیه شده که از این مسئله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند آیینها و مناسک شیعیان هر ساله در مساجد، تکیهها، حرم امامان یا امامزادگان، حسینیهها یا خانههای خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا میآورند و از شب تا سحرگاه به احیا (شبزندهداری) و عبادت میپردازند. برگزاری مجالس سخنرانی علمای دینی، اقامه نماز جماعت، خواندن دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و دعای قرآن به سر به صورت دستهجمعی نیز از مهمترین اعمالی است که در این شبها به صورت عمومی انجام میگردد افطاری دادن، سحری دادن، ادای نذر و خیرات برای درگذشتگان، اطعام فقرا و آزاد کردن زندانیان نیز از آیینهای جانبی این شب است. به دلیل وقوع شهادت امام علی(ع) در دهه سوم ماه رمضان، شیعیان در این شبها به سوگواری میپردازند. در فرهنگ بعضی از شهرهای ایران، در شب ۲۷ رمضان که شب قصاص قاتل امام علی(ع)، ابن ملجم مرادی است، بیشتر مردم آن شهر «کلهپاچه» میخورند و بر قاتل امام علی(ع) لعنت میفرستند