سازمان نهضت سوادآموزی ایران یک سازمان دولتی ایرانی است که در سال ۱۳۵۸ به فرمان آیت الله سید روح‌الله خمینی و به منظور آموزش خواندن و نوشتن به بزرگسالان و نیز کودکانی که به مدرسه دسترسی ندارند (مناطق محروم) تشکیل گردید.

 اسلام و دانش آموزی
اولین کلمه و نخستین فرمان الهی در آخرین کتاب آسمانی، امر به خواندن است، چنان که یاد دادن خواندن و نوشتن، بهایی بود که پیامبر گرامی اسلام برای آزادی اسیران جنگ بدر تعیین فرمود. همچنین آن حضرت برای گسترش احکام اسلامی در سرزمین های دیگر، یاران خود را به یادگیری زبان های گوناگون توصیه می فرمود. در دین و آیینی که جست وجوی دانش، فریضه و عالم، ارجمندترین مردمان است، مسلمانی که دنبال این هدف نباشد، سرزنش می شود و در عوض، بشارت های فراوانی برای جویندگان دانش وجود دارد.

 نقش استعمار در بی سوادی مردم
از دیرباز یکی از مهم ترین برنامه هایی که استعمارگران و صاحبان زر و تزویر برای بردگی فکری ملت ها، به ویژه مردم ایران اجرا کردند، مسئله مبارزه با دانش آموزی آنان بوده است. برای نمونه، در زمان های نه چندان دور، تنها شاهزادگان و اشراف حق ادامه تحصیل داشتند. این بدان دلیل بود که باسواد بودن مردم، برای منافع استثماری طبقه اقلیت و اربابانشان مزاحمت ایجاد می کرد. استعمارگران نیز سیاست پلید بی سواد نگه داشتن مردم را در مقاطع گوناگون تاریخی به شیوه های مختلف به انجام رسانده اند.

 زمانی با اشغال سرزمین ها و سیطره مستقیم بر مناطق زیر اشغال، سیاست های منفور خود را اجرا کردند. در برهه ای دیگر، با اشغال سیاسی و کنترل نخبگان و رهبران سیاسی، مانع دست یابی به علم و ترقی شدند. در شرایط فعلی نیز با اشغال نرم افزاری کشورها و کنترل مبادی تولید، توزیع و به کارگیری دانش، اطلاعات و فن آوری، شیوه ای مرموزانه تر را در استثمار فکری و فرهنگی کشورها به کار گرفته اند که در سخنان رهبر دوراندیش انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه ای به «استعمار فرانو» تعبیر شده است.

 بی سوادی و توسعه نیافتگی
در جوامع گوناگون، سواد آموختن به عنوان حق اساسی و لازمه پیشرفت انسان شناخته شده است. هر انسان اعم از کودک، نوجوان و بزرگ سال، باید از فرصت های آموزشی برخوردار باشد. این نیاز، هم توانایی بر خواندن و نوشتن را دربرمی گیرد و هم عامل رشد و توسعه در ابعاد گوناگون اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است.

امروز ایده آل های رشد و توسعه یک کشور، بیان گر این واقعیت است که برای رسیدن به توسعه پایدار، باید بسیار فراتر از کسب مهارت های سواد خواندن و نوشتن پیش رفت. آمار کسانی که موفق به دریافت مدرک سوادآموزی شده اند، کافی نیست. آنچه کارساز است، درصد آمار کسانی است که با دریافت مدرک قبولی، دریچه سواد را به زندگی خود می گشایند و در پرتو نور آن، در شرایط اطراف خود تغییری ایجاد می کنند؛ وضعیت خود و خانواده را بهبود می بخشند و در راه اعتلای شرایط شغلی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گام برمی دارند. در غیر این صورت، رسیدن به مرزهای توسعه یافتگی در حد شعار باقی می ماند.

تاریخچه سوادآموزی در ایران
سازمان‌های زیر تاکنون با هدف سواد آموزی به بزرگسالان در ایران فعالیت نموده‌اند:
- سازمان تعلیمات اکابر (۱۳۲۰-۱۳۱۵)
- سازمان آموزش سالمندان (۱۳۳۵-۱۳۳۲)
- سازمان آموزش بزرگسالان (۱۳۴۳-۱۳۳۵)
- کمیته ملی پیکار جهانی با بی‌سوادی(۱۳۵۵-۱۳۴۳)
- سازمان جهاد ملی سوادآموزی (۱۳۵۷-۱۳۵۵)
- نهضت سوادآموزی(۱۳۵۸ تاکنون)

 در ۷ دی ۱۳۵۸ سازمان نهضت سواد آموزی با فرمان روح‌الله خمینی تشکیل شد این سازمان تا سه سال به صورت شورایی اداره می‌شد تا سرانجام حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی به ریاست آن منصوب گردید.

 متن پیام امام خمینی (ره) به این شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم
ن و القلم و ما یسطرون
ملت شریف ایران می دانید که در رژیم گذشته آنچه بر ملت مبارز ایران سایه افکنده بود، علاوه بر دیکتاتوری و ظلم، تبلیغات بی محتوا و هیچ را همه چیز جلوه دادن بود. ملتی که در همه ابعاد از حوایج اولیه محروم بود وانمود می‌شد که در اوج ترقی است. از جمله حوایج اولیه برای هر ملت در ردیف بهداشت و مسکن بلکه مهمتر از آنها، آموزش برای همگان است. مع‌الاسف کشور ما وارث ملتی است که از این نعمت بزرگ در رژیم سابق محروم و اکثر افراد کشور ما از نوشتن و خواندن بر خور دار نیستند چه رسد به آموزش عالی.

 مایه بس خجلت است که در کشوری که مهد علم و ادب بوده و در سایه اسلام زندگی می‌کند که طلب علم را فریضه دانسته‌است، از نوشتن و خواندن محروم باشد. ما باید در برنامه درازمدت فرهنگ وابسته کشورمان را به فرهنگ مستقل و خودکفا تبدیل کنیم و اکنون بدون از دست دادن وقت و بدون تشریفات خسته کننده برای مبارزه با بی سوادی بطور ضربتی و بسیج عمومی قیام کنیم تا ان شاء الله در آینده نزدیک هر کس نوشتن و خواندن ابتدایی را آموخته باشد.

برای این امر لازم است تمام بی سوادان برای یادگیری و تمام خواهران و برادران با سواد برای یاد دادن بپاخیزند و وزارت آموزش و پرورش با تمام امکانات به پا خیزد و از قرطاس بازی و تشریفات اداری بپرهیزد. برادران و خواهران ایمانی! برای رفع این نقیصه درد آور بسیج شوید و ریشه این نقص را از بن بر کنید. تعلیم و تعلم عبادتی است که خداوند تبارک و تعالی ما را بر آن دعوت فرموده‌است. ائمه جماعات شهر ستانها و روستاها مردم را دعوت نمایند و در مساجد و تکایا با سوادان نوشتن و خواندند را به خواهران و برادران خود یاد دهند و منتظر اقدامات دولت نباشند و در منازل شخصی اعضای بی سواد را تعلیم کنند و بی سوادان از این امر سر پیچی نکنند.

 من از ملت عزیز امید دارم که با همت والای خود بدون فوت وقت ایران را به صورت مدرسه‌ای در آورند و در هر شب و روز و در اوقات بی کاری یکی دو ساعت را صرف این عمل شریف نمایند. بپا خیزید که خداوند متعال با شماست. از خدای تعالی سعادت و سلامت و رفاه ملت شریف را خواستارم. و السلام علیکم و رحمه الله و برکاته روح الله الموسوی الخمینی هفتم دی ماه ۵۸ مطابق با هشتم صفر ۱۴۰۰ (صحیفه نور، جلد یازده، ص ۱۶۱ مورخه هفتم دی ۱۳۵۸)

 عملکرد سازمان نهضت سواد آموزی
نهضت سواد آموزی بعد از تاسیس با فعالیت حجت‌الاسلام و المسلمین محسن قرائتی و دیگر افراد دلسوز قشر وسیعی از افراد بی سواد جامعه را با سواد کردند. در متن پیام حضرت امام (ره) دو هدف ارزشمند و گرانسنگ تبیین شده‌است:

الف) کوتاه مدت: آموزش خواندن و نوشتن به افراد محروم از نعمت ارزشمند سواد

ب) بلند مدت: ارتقاء آگاهی و دانش بزرگسالان نوسواد در زمینه‌های مختلف و تبدیل فرهنگ وابسته کشور به فرهنگ مستقل و خودکفا

سازمان نهضت سواد آموزی با اجرای طرح‌های مختلف از جمله طرح بسیج سواد آموزی توانست هدف کوتاه مدت فرمان تاریخی امام (ره) را در ربع قرن گذشته محقق نماید و نرخ با سوادی کشور را در جمعیت ۶ ساله و بالاتر از ۴۷٫۵ در صد در سال ۱۳۵۵و ۸۵ درصد در سال ۱۳۸۰ افزایش دهد و در راستای نیل به اهداف بلند مدت، با شروع آموزشهای توسعه (آموزشهای پس از سواد) فصل جدیدی از کتاب زرین انقلاب شکوهمند اسلامی رقم خورده و اکنون که در صد قابل توجهی از افراد بزرگسال جامعه در گروه سنی زیر ۴۵ سال (گروه مولد جامعه) با سواد شده‌اند.

 آموزشهای توسعه در ابعاد مختلف فرهنگی مذهبی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی با هدف کاربردی کردن سواد وبرنامه‌های پس از سوادآموزی، اطلاعی رسانی و آگاه سازی و آموزش حرفه‌ای درآمدزا به مورد اجرارگذاره شده‌است. مطابق آخرین آمار تا کنون استان گیلان در صدر استانهای با سواد کشور قرار دارد، استان مازندران نیز در این زمینه دارای جایگاه دوم است. مدیریت نهضت سواد آموزی استان اصفهان نیز در مدت بیست وپنج سال فعالیت درخشان خود موفق شده نرخ با سوادی استان اصفهان را از ۵۲٫۹ در صد در سال ۱۳۵۵ و ۹۱٫۹ درصددرسال ۱۳۸۱ افزایش دهد و در حال حاضر مقام دوم رشد نرخ با سوادي کشور و جایگاه سوم سواد کشور را به خود اختصاص داده است. سازمان نهضت سواد آموزی تاکنون پنج مدال افتخار از یونسکو و آیسسکو دریافت کرده‌است.