زندگی‌نامه

 

مرتضی مطهری در ۱۳ بهمن ۱۲۹۸ش در فریمان از توابع مشهد به دنیا آمد. پدرش محمدحسین مطهری از روحانیون خوشنام محلی بود. از ۱۳ سالگی (سال ۱۳۱۱ش) بهحوزه علمیه مشهد رفت و بعد از چهار سال تحصیل در حوزه علمیه مشهد، در سال ۱۳۱۵ وارد حوزه علمیه قم شد. هشت سال در درس آیت الله بروجردی و ۱۲۲ سال در درس امام خمینی شرکت کرد.^[۱]

مطهری در سفرهای خود به اصفهان، در سال ۱۳۲۰ شمسی با حاج میرزا علی آقا شیرازی آشنا شد. این ارتباط، زمینه‌ساز تحقیق گسترده مطهری درباره نهج البلاغه و نوشتن کتاب سیری در نهج البلاغه شد. از سال ۱۳۲۹ با علامه طباطبائی آشنا شد و به صورت رسمی سه سال در درس او حاضر شد. رابطه او با علامه تا پایان عمر ادامه یافت. آیت الله مطهری در مدت اقامت در قم، به مدت ۱۱ سال با آیت الله منتظری هم‌مباحثه بود.^[۲]

فعالیت‌ها

مطهری از سال ۱۳۳۱ش به تهران مهاجرت کرد و در مدرسه سپهسالار (دانشگاه شهید مطهری فعلی) و مدرسه مروی تدریس کرد. نخستین اثرش یعنی شرح بر کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم (اثر استادش سیدمحمدحسین طباطبائی) را در سال ۱۳۳۲ منتشر کرد و از سال ۱۳۳۴ به تدریس در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران مشغول شد.^[۳] مطهری در طول این سال‌ها با گروه فدائیان اسلام ارتباط داشت.^[۴]

 

دستخط مرتضی مطهری در زندان موقت شهربانی؛۱۵ خرداد ۱۳۴۲

در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و در پی اعتراضات مردم به نظام سلطنتی پهلوی که آیت الله خمینی را بازداشت کرده بود مطهری نیز به همراه عده‌ای دیگر از روحانیون زندانی، و پس از ۴۳ روز آزاد شد.^[۵] بعد از قیام ۱۵ خرداد همکاری با جمعیت‌های موتلفه اسلامی را آغاز کرد.^[۶] در سال ۱۳۴۴۴ به خاطر انتشار دو جلد كتاب داستان راستان موفق به دریافت جایزه از یونسكو شد.^[۷]

اقدام به تأسیس حسینیه ارشاد به کمک چند تن از دوستان در سال ۱۳۴۶ یکی از مهم‌ترین کارهای مطهری است.^[۸] مطهری در عاشورای سال ۱۳۹۰ قمری برابر با اسفند ۱۳۴۸ شمسی در حسینیه ارشاد علیه صهیونیسم سخنرانی کرد که منجر به دستگیری وی شد.^[۹] او در سال ۱۳۴۹۹ به خاطر دعوت به جمع‌آوری کمک برای آوارگان فلسطینی دستگیر شد و مورد بازجویی قرار گرفت^[۱۰] و در سال ۱۳۵۰ به خاطر همکاری با حسینیه ارشاد به وسیله ساواک دستیگر و پس از بازجویی آزاد شد. وی در سال ۱۳۴۹ اختلاف نظرهای موجود بین او و علی شریعتی باعث جدایی مطهری از حسنیه ارشاد شد.^[۱۱]

در طول سال‌های دهه ۵۰ ه‍.ش به توصیه امام خمینی هفته‌ای دو روز به قم عزیمت کرده و به تدریس در حوزه علمیه قم می پرداخت و همزمان در تهران نیز سلسله جلسات درسی در منزل و غیره تشکیل می داد.^[۱۲] مطهری در سال‌های ۱۳۵۱ - ۱۳۵۳ در مسجد الجواد، مسجد جاوید و مسجد ارک و دیگر مراکز دینی تهران سخنرانی می‌کرد تا این که در سال ۱۳۵۴ ممنوع المنبر شد.^[۱۳]

 

مطهری در کنار امام خمینی هنگام بازگشت از پاریس

رژیم شاه در سال ۱۳۵۵ مطهری را (به بهانه درگیری با یک استاد کمونیست دانشکده الهیات) از دانشکده الهیات بازنشسته کرد.^[۱۴] وی در همین سال با همکاری چند تن از روحانیان تهران، جامعه روحانیت مبارز تهران را بنیانگذاری کرد. همچنین با سفر به نجف اشرف، با امام خمینی دیدار کرد.^[۱۵]

مطهری در سال ۱۳۵۶ در برگزاری چهلم شهادت مصطفی خمینی در مسجد اراک تهران نقش اصلی را داشت و امام خمینی در نامه ای از او خواست که از کسانی که در مسجد ارک حضور داشتند، تشکر نماید.^[۱۶]

بعد از اوج‌گیری مبارزات مردم ایران علیه نظام پادشاهی پهلوی در سال ۱۳۵۷ و استقرار امام خمینی در پاریس به آنجا رفت و مسئولیت تشکیل شورای انقلاب اسلامی را از طرف امام خمینی به عهده گرفت. وی هم‌چنین هنگام بازگشت امام خمینی از تبعید به ایران، عهده‌دار مسوولیت کمیته استقبال از ایشان بود و در روز ورود امام به ایران ـ قبل از سخنرانی ایشان در بهشت زهراـ سخنرانی کوتاهی ایراد کرد.^[۱۷]

مرتضی مطهری یازدهم اردیبهشت ۱۳۵۸، شب‌هنگام زمانی که از شرکت در جلسه‌ای در منزل دکتر سحابی بازمی‌گشت، به دست اعضای گروه فرقانترور شده و به شهادت رسید.^[۱۸] و امام خمینی به مناسبت شهادت ایشان پیامی صادر کرد.^[۱۹]

ازدواج و فرزندان

مطهری در سال ۱۳۳۱ ازدواج کرد. فرزندان او نیز سه پسر و چهار دخترند.

مشهورترین فرزند او علی مطهری است که دو دوره نماینده مجلس شورای اسلامی شده است.

محمد مطهری دیگر فرزند مطهری تحصیل کرده حوزه علمیه قم است و در دانشگاه تورنتوی کانادا نیز تا دکترای فلسفه دین تحصیل کرده است. او با نوشتن مقالاتی درباره موضوعات اجتماعی و فرهنگی نظریات خود را در رسانه‌ها منتشر می‌کند.

علی اردشیر لاریجانی که دو دوره رئیس مجلس قانونگذاری در ایران بوده و مدت ده سال نیز ریاست صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران را بر عهده داشته است، داماد مطهری است.

استادان

 

شهید مطهری ، محمدتقی شریعتی، پدرش شیخ محمدحسین و استادش علامه سید محمدحسین طباطبایی

تاثیرگذاران بر مطهری

مطهری در گفتار و آثار خود، عمده تعلیمات و پیشرفت‌های خود را مدیون پدرش، امام خمینی، علامه طباطبائی، آیت الله بروجردی و میرزا علی شیرازی می‌داند.

مطهری درباره امام خمینی می‌گوید: «پس از مهاجرت به قم, گمشده خود را در این شخصیت یافتم» حضور در درس اخلاق امام خمینی را باعث سر مست شدن خود می‌داند. به گونه‌ای که تا چند روز بعد تحت تاثیر آن درس بوده است. مطهری ۱۲ سال نزد این استاد درس خوانده و خود بخش مهمی از شخصیتش را برساخته این درس اخلاق و سایر درس‌هایی می‌داند که از امام خمینی فراگرفته است. او آيت الله خمینی رااستادی الهی توصیف می‌کند و خود را همواره مدیون او می‌شمرد. مطهری خمینی را روح قدسی الهی معرفی می‌کند. ^[۲۰] مطهری به قدری شیفته شخصیت این استاد است که ملاقات با او در پاریس را مایه افزایش ایمان و حیرت خویش می‌انگارد. ^[۲۱]

 

مطهری در کنار استادش علامه طباطبائی

مطهری استادش سید محمد حسین طباطبایی را چنین توصیف می‌کند:« حضرت استادنا الاکرم علامه طباطبایی (روحی فداه) این مرد واقعا یکی از خدمت گزاران بسیار بسیار بزرگ اسلام است.... من سالیان سال دراز از فیض پر برکت این مرد بزرگ , بهرمند بوده‌ام و الان هم هستم.^[۲۲]

دیگر استاد تاثیر گذار بر شخصیت مطهری میرزا علی آقا شیرازی است. مطهری او را جزو بزرگ‌ترین مردانی معرفی می‌کند که در عمر خود دیده است. شیرازی در نظر مطهری نمونه‌ای از زاهدان و عابدان و اهل یقین است. مطهری در تابستان سال ۱۳۲۱ ه‍.ش, در سفری به اصفهان برای اولین بار میرزا علی شیرازی آشنا می‌شود و به گفته خودش این آشنایی به ارادت شدید از طرف مطهری و محبت و لطف استادانه و پدرانه از طرف شیرازی تبدیل شده است. مطهری بزرگترین ذخیره روحی خود را درک صحبت این مرد بزرگ می‌داند.^[۲۳] مطهری در جای دیگری هم صحبتی با میراز علی شیرازی را یکی از ذخایر گرانبهای عمر خود می‌شمارد و می‌گوید که شب و روزی نیست که خاطره‌ این استاد در ذهنش مجسم نگردد و از او یادی نکند و نامی نبرد یا ذکر خیری ننماید.^[۲۴]

شاگردان

دیدگاه‌ها

مطهری برای تبیین اندیشه‌ها و آموزه‌های شیعه تلاش فراوانی کرد و آثار متعددی پدید آورد. او در این زمینه دیدگاه‌های خاص خود را نیز مطرح می‌کرد که گاه با باورهای رایج در فضای مذهبی شیعیان ایران هم‌خوانی نداشت و برخی از علمای سنتی نظریات او را نمی‌پسندیدند.

تحریفات عاشورا

 

سخنرانی در مسجد ارشاد

مطهری کتاب حماسه حسینی را با نگاهی انتقادی به باورهای رایج درباره عاشورا و عزاداری‌ها و حتی تاریخ عاشورا منتشر کرد. او در کتاب خود برخی از نقل‌های تاریخی معروف مثل عروسی قاسم بن حسن در کربلا را نفی کرد و نیز وجود دختری به نام رقیه را مورد تردید قرار داد.

او معتقد بود که باور مردم نسبت به واقعه عاشورا گرفتار تحریف معنوی شده و بیشتر مردم به جای الگوگیری از امام حسین(ع) معتقد شده‌اند که امام حسین فدا شده تا آنها به بهشت بروند.

مساله حجاب

مطهری در کتاب مساله حجاب با نگاهی سهل‌گیرتر نسبت به حجاب اظهار نظر کرده است و همین باعث شد تا برخی از علمای سنتی او را مورد انتقاد قرار دهند. مطهری خود برخی از این انتقادات را در چاپ‌های بعدی کتاب منتشر کرد.

نقد روحانیت

مطهری معتقد بود که روحانیت شیعه عوام زده شده است. وی علت این اشکال را وابسته بودن معیشت روحانیون به مردم می‌دانست و بر این نظر بود که برای جبران این معضل باید ساختار مالی حوزه علمیه تغییر کند.

اختلاف با شریعتی

 

مطهری و شریعتی(نفر سوم از چپ)

شهید مطهری اولین کسی بود که به هنرمندی و قدرت بیان دکتر شریعتی پی برد و او و پدرش محمد تقی شریعتی را برای همکاری در حسینیه ارشاد دعوت کرد. دیدگاه شهید مطهری درباره دکتر شریعتی سیر نزولی داشت؛ یعنی پس از تحولات حسینیه ارشاد و انتشار آثار دکتر شریعتی، از خوش بینی و امیدواری به آینده او، به بدبینی و ناامیدی تنازل کرد. ولی شهید مطهری به خاطر اینکه رژیم شاه بهره برداری نکند، هیچ گاه علنا اظهار نظر نمی‌کرد بلکه امیدوار بود که وی را به اصلاح آثارش ترغیب کند و تا حدی نیز موفق شد؛ حتی دکتر شریعتی قول اصلاح آثار خود را داده بود. بعد از اینکه شریعتی در ۲۹ خرداد ۱۳۵۶ در لندن از دنیا رفت به دنبال بحث‌هایی که در مورد آثار او در جامعه مطرح بود، در آذرماه ۱۳۵۶ اعلامیه‌ای با امضای مطهری و مهندس بازرگان منتشر شد که در آن ضمن اشاره به نقاط مثبت آثار او، نقاط منفی آثار وی نیز تذکر داده شده بود.^[۲۵]

ایجاد تحول در نوشته‌های مذهبی

پیش از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، نویسندگان مذهبی، اندک بودند و آنان نیز به سبک قدیم و با بیانی پیچیده و دور از سلیقه و فهم مخاطبان جدید می‌نوشتند. غالب این نویسندگان نیز چندان نگاهی به نیازهای روز مخاطبان خود نداشتند. همچنین، نوشتن در موضوعات مذهبی با قلم ساده، روان و محسوس دور از‌شان علمای دینی محسوب می‌گشت. مطهری، با شناختی که بخشی از آن ناشی از حضور او در جامعه و فضای دانشگاهها بود، کوشید تا فضایی نو در عرصه نویسندگی مذهبی بگشاید.

او با نوشتن کتابهایی مثل «داستان راستان»، روایات اخلاقی و دینی را در غالب داستانهای فارسی پرجاذبه‌ای در اختیار مخاطبان قرار داد. از سوی دیگر، علوم اسلامی مانند فقه، عرفان و فلسفه اسلامی را به زبان ساده و همه‌فهم، در کتابهایی مانند «آشنایی با علوم اسلامی» در اختیار قشر تحصیلکرده و دانش‌پژوه نهاد.

کتاب «داستان راستان» مطهری، با شمارگان بالا منتشر می‌شد و این نشان داد که روایات دینی و تاریخی را می‌توان به زبان روز جامعه و ساده و دور از پیچیدگیهای مصطلح بازنوشت و با استقبال نیز رو به رو شد. سبک ساده‌نویسی مطهری در موضوعات مذهبی و تبیین آموزه‌های دینی به زبان فارسی و آسان‌یاب، الگویی برای نویسندگان پس از انقلاب گشت.

آثار مکتوب

 

مطهری حدودا از سال ۱۳۲۵ ه‍.ش, قلم به دست گرفت و در زمینه‌های مختلف فلسفی,اجتماعی, اخلاقی, فقهی و تاریخی آثار زیادی از خود به جای گذاشت.

تعداد آثار او به بیش از ۷۰ عنوان می‌رسد. برخی از آثار او در زمان حیاتش توسط انتشارات صدرا منتشر شده است. برخی دیگر نیز پس از شهادتش منتشر شده است. قسمتی دیگر از آثار او سخنرانی‌ها و درس‌های اوست که از نوار استخراج و چاپ و منتشر شده است. مجموعه کتاب‌های مطهری هم چنین در مجموعه‌ای ۲۸ جلدی با عنوان مجموعه آثار به صورت موضوع‌بندی منتشر شده است.

غیر از آثار منتشر شده، نزدیک به سی هزار برگ یادداشت و فیش تحقیقی نیز از ایشان باقی مانده است.

کتاب‌های شهید مطهری ویژ‌گی‌هایی مختص به خود دارد و این ویژگی‌ها باعث چاپ و نشر چندباره آن‌ها شده است. قابل استفاده بودن برای همگان با سطوح علمی مختلف، تنوع و گستردگی موضوعات، توجه به نیازهای جامعه و نیز توجه به همه جوانب یک موضوع را می‌توان جزو این ویژگی‌ها برشمرد. امام خمینی بی‌استثنا همه آثارش را خوب توصیف کرده است و آیت الله خامنه‌ای رهبر بعدی جمهوری اسلامی ایران نیز آثار وی را مبنای فکری نظام جمهوری اسلامی معرفی کرده است.

فهرست مجموعه آثار

 

تصویر روی جلد اول از مجموعه آثار شهید مطهری

مجموعه کتاب‌های مطهری به صورت مجموعه آثار نیز منتشر شده است. در این مجموعه تلاش شده که کتاب‌ها به صورت موضوعی دسته بندی شده و در مجموعه‌های مرتبط منتشر شوند.

اصول عقاید

نرم‌افزار مجموعه آثار

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) نرم افزار مجموعه آثار شهید مطهری را به سفارش انتشارات صدرا (مرکز نشر آثار استاد شهید مطهری) به زبان فارسی تولید و عرضه کرده است.^[۳۰] این مرکز، همچنین نرم افزار یادداشت‌های شهید مطهری را در موضوعات گوناگون تولید کرده است.^[۳۱]

در نظرگاه دیگران

امام خمینی :اینجانب نمی‌توانم احساسات و عواطف خود را نسبت به این شخصیت عزیز ابراز کنم. آنچه باید عرض کنم درباره او این است که خدمتهای ارزشمندی به اسلام و علم نمود و موجب تاسف بسیار است که دست جنایتکاران این درخت ثمربخش رااز حوزه‌های علمی و اسلامی گرفت.

مطهری فرزندی عزیز برای من و پشتوانه‌ای محکم برای حوزه دینی و علمی و خدمتگزاری سودمند برای ملت و کشور بود او در عمر کوتاه خود آثار جاویدی به یادگار گذاشت که پرتوی از وجدان بیدار و روح سرشار از عشق او به مکتب بود.

آیت الله سید علی خامنه‌ای (رهبر جمهوری اسلامی ایران): کمتر کسی و کمتر اندیشمندی را مانند استاد شهید مطهری می‌توان یافت که با این ظرفیت فکری و روحی مشغول به کار باشد. هر سخنرانی این شهیدعزیز را می‌توان به عنوان یک کار تخصصی و پرمایه دانست. لذا شایسته است بر روی مبانی فکری و خط فلسفی ایشان کارهای زیادی بشود. آثار استاد شهید مطهری مبانی فکری نظام جمهوری اسلامی ایران است.

علامه طباطبائی :مرحوم مطهری یک هوش فوق العاده‌ای داشت و حرف از او ضایع نمی‌شد. حرفی که می‌گفتیم می‌گرفت و به مغزش می‌سپرد. علاوه بر مساله تقوا و انسانیت و جهات اخلاق که انصافا داشت , یک هوش فراوانی هم داشت و هر چه می‌گفتیم هدر نمی‌رفت , مطمئن بودم که هدر نمی‌رود.

اکبر هاشمی رفسنجانی :اگر استاد مطهری زنده بود, می‌توانستیم, بزرگترین دانشگاه تاریخ اسلام را در دنیا به وجود بیاوریم و ما با شهادت ایشان از این جهت ضربه بزرگی خوردیم و اگر آثار ایشان خدای ناکرده در کتابخانه‌ها دفن شود, برای ما یک خسارت مهمی است.

آثاری درباره شهید مطهری

جایگاه مطهری چندان ویژه است که بعد از او صدها کتاب، پایان نامه، مقاله درباره زندگی و آثار او نوشته شده است. همایش‌های متعددی برای بررسی ابعاد اندیشه‌های او برگزار شده و کتاب‌های او موضوع مسابقات کتاب خوانی قرار گرفته است.

کتاب‌ها

 

مجموعه چلچراغ حکمت

انتشار کتاب درباره مطهری و آثار او هم چنان در فضای فکری و علمی ایران ادامه دارد. بنابر این تهیه فهرست کاملی از این آثار کاری است مشکل. در کتابی که با نام کتابشناسی توصیفی استاد شهید مطهری منتشر شده است، ۲۱۴ کتاب معرفی شده است. این کتاب در سال ۱۳۸۳ ه‍.ش منتشر شده است. در سال‌های بعد نیز کتاب‌های متعددی منتشر شده است.^[۳۲]

مجموعه چهل جلدی «چلچراغ حکمت» تلاش کرده است تفکرات مطهری را به صورت موضوعی و تفکیک شده ارائه کند.

پایان‌نامه‌ها

در پایگاه جامع استاد شهید مطهری حدود ۱۲۰ پایان نامه با موضوع بررسی افکار شهید مطهری ثبت شده است.

مقاله‌ها

در پایگاه جامع استاد شهید مطهری بیش از ۹۰۰ مقاله با محوریت بررسی تفکرات و نظرات شهید مطهری فهرست شده است. به نظر می‌رسد مقالات منتشر شده در این زمینه بیش از این مقدار باشد.

همایش‌ها

تا کنون همایش‌ها و مراسم بزرگداشت متعددی برای معرفی و تکریم مقام شهید مطهری برگزار شده است. مهم‌ترین این همایش‌ها همایش حکمت مطهر است که از سوی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران برگزار شده است.