پس از برکناری ابوالحسن بنی‌صدر از مقام فرماندهی کل قوا، امکان همکاری مشترک سپاه پاسداران و ارتش، میسر شد با صدور پیام روح‌الله خمینی در جهت شکسته شدن حصر آبادان، نیروی زمینی ارتش با طراحی این عملیاتو محول کردن آن به لشکر ۷۷ خراسان، در ساعت یک بامداد ۵ مهر ۱۳۶۰ با نام عملیات ثامن‌الائمه، در ۳ محور دارخوین، فیاضیه و جاده آبادان-ماهشهر، به اجرا درآمد.

در این عملیات، چند گردان از سپاه پاسداران، لشکر ۷۷ خراسان و تیپ ۳۷ زرهی شیراز از ارتش، یک گردان تانک، از تیپ ۲ لشکر ۱۶ زرهی قزوین و یک گردانِ پیاده از ژاندارمری، به مصاف حدود ۳۰ گردان از نیروهای ارتش عراق رفتند. نیروهای ایرانی تا ساعت ۲ بعد از ظهر، ضمن شکستن محاصرهٔ آبادان، موفق شدند ۲ جادهٔ آبادان-اهواز و آبادان-ماهشهر را نیز تصرف نمایند. محوریت اصلی عملیات ثامن‌الائمه با لشکر ۷۷ خراسان بود.

محاصره آبادان

جزیره آبادان در دورترین نقطهٔ جنوب‌غربی ایران قرار دارد، که از جنوب این شهر، آب‌های خلیج فارس، از شمال و مشرق؛ رودخانه‌های کارون و بهمن‌شیر و از غرب نیز اروندرود، آن را در بر گرفته‌اند. اروندرود که در غرب آبادان مستقر می‌باشد، تنها رودخانهٔ قابل کشتی‌رانی در ایران است، که تا پیش از جنگ ایران و عراق، ۲ بندر خرمشهر و آبادان، از مسیر این آب‌راه، به خلیج فارس و دریاهای آزاد متصل می‌شدند. شهر آبادان به سبب وجود پالایشگاه نفت آبادان، نقش مهمی را در صنعت نفت آن روز ایران ایفاء می‌کرد. خرمشهر نیز یکی از مهمترین بنادر مبادلاتی ایران محسوب می‌گردید، که از طریق راه‌آهن سراسری، به سایر نقاط کشور متصل می‌شد.

پس از حمله عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ و اشغال سریع بخش‌هایی از خاک ایران، خرمشهر پس از ۴۰ روز مقاومت، سرانجام با عقب‌نشینیِ معدود نیروهای ایرانی مدافع شهر، به دست ارتش عراق افتاد. پس از سقوط خرمشهر، ارتش عراق تلاش کرد تا از طریق شرق رودخانه کارون و شمال بهمن‌شیر، جزیره آبادان را نیز اشغال نماید، که با این وضعیت، شهر آبادان نیز در یک محاصره ۳۳۰ درجه‌ای توسط نیروهای مهاجم عراقی، قرار می‌گرفت.

عراق

استعداد نیروها و آرایش یگان‌های ارتش عراق، در منطقه عملیات ثامن‌الائمه، برابر اسناد به دست آمده از تیپ ۸ مکانیزه ارتش عراق، در تاریخ ۲۶ مردادماه ۱۳۶۰:

• تیپ ۸ مکانیزه از لشکر ۳ زرهی: با ۳ گردان مکانیزه و ۱ گردان تانک، در شمال سرپل و جنوبسلمانیه، مواضع پدافندی را اشغال و تحکیم کرده بود.
• تیپ ۶ از لشکر ۳ زرهی: با ۳ گردان تانک و ۱ گردان مکانیزه، در قسمت مرکزی و شرقی سرپل، در شمال جادهماهشهر-آبادان مستقر بود.
• تیپ ۴۴ از لشکر ۱۱ پیاده: با ۱ گردانِ تحت امرِ لشکر ۳ زرهی، در قسمت جنوبی منطقه سرپل و جنوب جاده ماهشهر-آبادان پدافند می‌کرد.
• تیپ ۱۲ از لشکر ۳ زرهی: در غرب کارون در احتیاط قرار داشت و گردان‌های تانک الطارق و سیف‌سعد، همچنین چند گردان از جیش‌الشعبی، ۱ گردان از تیپ ۴۴ پیاده و ۱ گردان از تیپ ۳۳ نیروی مخصوص نیز در منطقه شرقرودخانه کارون استقرار داشتند.

در مجموع استعداد نیروهای ارتش عراق در این منطقه، برابر یک لشکر تقویت‌شده بود، ضمن اینکه فرماندهٔ سپاه سوم ارتش عراق نیز می‌توانست از احتیاط لشکر ۵ مکانیزه و لشکر ۹ زرهی، که در جنوب‌غربی اهواز و سوسنگرد مستقر بودند، برای تقویت لشکر ۳ زرهی استفاده نماید.

ایران

ترکیب نیروهای مسلح ایران در عملیات ثامن‌الائمه، از نیروهای ارتش، سپاه پاسداران، بسیج و نیروهای ژاندارمری تشکیل شده بود. در این عملیات، نیروهای سپاه پاسداران با استعداد ۱۶ گردان، در ۳ قرارگاه به‌صورت تیپ، سازمان‌دهی شده بودند، همچنین از نیروی زمینی ارتش؛ ۳ تیپ از لشکر ۷۷ خراسان، یک گردان تانک از لشکر ۱۶ زرهی قزوین و نیز تیپ ۳۷ زرهی شیراز، حضور داشتند. در عملیات ثامن‌الائمه جهاد سازندگی وظیفه احداث جاده‌های پشتیبانی و اجرای عملیات مهندسی مقدماتی را برعهده داشت:

• لشکر ۷۷ خراسان: ۳ تیپ (۹ گردان)
• سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: ۳ تیپ (۱۶ گردان)
• تیپ ۳۷ زرهی شیراز
• گردان ۲۵۱ تانک ازلشکر ۱۶ زرهی قزوین
• گردان ۱۰۷ژاندارمری
• گروه رزمی ۲۹۱ تانک
• تیپ یکم تفنگداران نیروی دریایی ارتش
• توپخانه نیروی زمینی ارتش: ۲۴ آتشبار (۸ گردان)
• جهاد سازندگی

شرح عملیات

طرح عملیات ثامن‌الائمه در ۱۵ شهریور ۱۳۶۰ تکمیل و سرانجام در ساعت ۱ بامداد روز پنجم مهر ۱۳۶۰ نیروهای ایرانی با رعایت اصل غافلگیری و پس از گسترش روی خط، به‌طور ناگهانی بر مواضع مقدم ارتش عراق هجوم برده و خاکریزهای اولیه را بدون زد و خورد اشغال کردند. با سپری شدن تاریکی، نیروهای هوایی طرفین وارد کارزار شده و هلیکوپترها نیز به پرواز درآمدند و پشتیبانی آتش‌های توپخانه هر دو طرف با شدت هر چه تمام‌تر به مرحله اجرا درآمد و عراق نیروهای احتیاط خود را در منطقه شمال محور ماهشهر به آبادان وارد عمل نمود. نیروهای ایرانی با وجود گرمای شدید، مقاومت سرسختانه ارتش عراق را در هم شکستند و بعد از ۴۲ ساعت تلاش مداوم، لشکر ۷۷ خراسان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، گروه فداییان اسلام و نیروهای داوطلب بسیج، عملیات با موفقیت به پایان رسید و در پایان عملیات، ارتش عراق خسارات سنگینی را متحمل گردید و در نهایت، جزیره آبادان از محاصره آنان خارج شد.

نتایج عملیات

1. ساحل شرقی رودخانه کارون توسط نیروهای ایرانی تصرف گردید.آبادان از محاصره یک ساله نیروهای عراقی خارج شد.
2. بیش از ۱۵۰ کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده ایران آزاد شد.
3. تلفات این عملیات برای طرف عراقی بیش از ۱٫۵۰۰ نفر کشته و در حدود ۲٫۵۰۰ نفر اسیر شدند، تعداد ۹۰ دستگاه تانک و نفربر، ۱۰۰ دستگاه انواع خودروی سبک و سنگین منهدم گردید و ۳ فروند هواپیمای جنگنده و یک فروند هلیکوپتر نیروی هوایی عراق نیز سرنگون شدند، همچنین ۱۰۰ دستگاه تانک، ۶۰ دستگاه نفربر، ۳ دستگاه لودر و ۱۵۰ دستگاه خودرو نیز توسط نیروهای ایرانی به غنیمت گرفته شد.
4. از نیروهای ایرانی ۳٫۰۰۰ نفر کشته و زخمی شدند و ۱۵۰ فروند تانک، ۹ فروند هلیکوپتر تهاجمی از نوعبل ای‌اچ-۱ کبرا، ۲ فروند هلیکوپتر ترابری بوئینگ سی‌اچ-۴۷ شنوک و ۳ فروند بل ۲۱۴ ایرانی نیز در هنگام اجرای این عملیات منهدم شدند.
5. عملیات ثامن‌الائمه را باید اولین تجربه پیروز عملیات‌های مشترک سپاه و ارتش دانست، که پس از عزل بنی‌صدر انجام گردید. پس از این عملیات ۷ تن از فرماندهان ارشد ارتش عراق، با دستور مستقیمصدام حسین تیرباران شدند.